ZNACZENIE:
 
W Piątym Rozdziale Bhagavad-gīty Pan mówi, że praca w służbie oddania jest lepsza od jałowych spekulacji umysłowych. Służba oddania łatwiejsza jest od tej drugiej drogi, jako że będąc z natury transcendentalną, uwalnia od reakcji. Rozdział Drugi podaje elementarną wiedzę o duszy i tłumaczy jej niewolę w ciele materialnym. Tłumaczy on również, w jaki sposób wydostać się z tej niewoli poprzez buddhi-yogę, czyli służbę oddania. Rozdział Trzeci wyjaśnia, że osoba, która osiągnęła platformę wiedzy, nie ma już żadnych obowiązków do spełnienia. A w Rozdziale Czwartym Pan oznajmił Arjunie, że wszelkiego rodzaju czyny ofiarne kulminują w wiedzy. Jednakże pod koniec Rozdziału Czwartego Pan poradził Arjunie, aby powstał i walczył w pełnej wiedzy. Zatem podkreślając jednocześnie wagę obu – zarówno pracy w oddaniu, jak i bierności w wiedzy – Kṛṣṇa wprawił Arjunę w zakłopotanie i zmieszał jego determinację. Arjuna rozumie, że wyrzeczenie w wiedzy polega na porzuceniu wszelkiego rodzaju prac zaliczanych do czynności zmysłowych. Ale jak można przestać działać, kiedy pełni się pracę w służbie oddania? Innymi słowy, myśli on, że sannyāsa, czyli wyrzeczenie w wiedzy, powinna być wolna od wszelkiego rodzaju aktywności, ponieważ praca i wyrzecznie zdają się być dla niego czymś nie do pogodzenia. Zdaje się on nie rozumieć tego, że praca wykonywana w pełnej wiedzy nie pociąga za sobą żadnych skutków, zatem jest taka sama jak bierność. Dlatego zapytuje on, czy powinien całkowicie wyrzec się wszelkiego działania, czy też pracować w pełnej wiedzy.

ZNACZENIE:
 
Praca dla zysków (w poszukiwaniu uciech zmysłowych) jest przyczyną niewoli materialnej. Tak długo, dopóki jest się zaangażowanym w czynności mające na celu podwyższenie wygód cielesnych, tak długo będzie się transmigrowało poprzez różne gatunki ciał, przedłużając bez końca niewolę materialną. Śrīmad-Bhāgavatam (5.5.4–6) potwierdza to w następujący sposób:

„Ludzie uganiają się za zadowalaniem zmysłów, nie wiedząc, że to obecne, pełne nieszczęść ciało jest wynikiem karmicznego działania w przeszłości. Chociaż to ciało jest krótkotrwałe, zawsze sprawia ono tak wiele różnych kłopotów. Zatem praca dla zadowalania zmysłów nie jest dobra. Tak długo, dopóki ktoś nie docieka swojej prawdziwej tożsamości, jego życie jest porażką. Dopóki nie zna on swojej prawdziwej tożsamości, musi pracować dla osiągnięcia korzyści, by oddać się przyjemnościom zmysłowym, a dopóki ktoś jest zaabsorbowany zadowalaniem zmysłów, tak długo musi on transmigrować z jednego ciała do innego. Chociaż umysł może być pochłonięty czynami dla materialnej korzyści i pozostawać pod wpływem ignorancji, należy rozwinąć miłość do służby oddania dla Vāsudevy. Tylko w ten sposób można otrzymać szansę wydostania się z niewoli materialnej egzystencji”.

Zatem jñāna (czyli wiedza o tym, że nie jest się tym ciałem materialnym, ale duszą) nie jest wystarczająca do wyzwolenia. Należy działać, ale na płaszczyźnie duchowej, gdyż w przeciwnym wypadku nie ma ucieczki z niewoli materialnej. Działanie w świadomości Kṛṣṇy nie jest jednakże działaniem na płaszczyźnie materialnej, gdzie w grę wchodzą zyski. Czynności pełnione w pełnej wiedzy umacniają nasz postęp w prawdziwej wiedzy. Bez świadomości Kṛṣṇy, zwykłe wyrzeczenie się czynu dla zysku właściwie nie oczyszcza serca uwarunkowanej duszy. A dopóki serce nie zostanie oczyszczone, tak długo trzeba działać na platformie materialnej, gdzie celem są zyski. A praca w świadomości Kṛṣṇy automatycznie pomaga uniknąć rezultatów czynu, tak że nie trzeba schodzić na platformę materialną. Zatem praca w świadomości Kṛṣṇy zawsze wyższa jest od wyrzeczenia, w którym istnieje możliwość upadku. Wyrzeczenie bez świadomości Kṛṣṇy jest niepełne, jak zapewnia o tym Śrīla Rūpa Gosvāmī w swoim Bhakti-rasāmṛta-sindhu (1.2.258):

„Osoby – które dążąc do wyzwolenia – wyrzekają się rzeczy związanych z Najwyższą Osobą Boga, uważając je za materialne, posiadają niepełne wyrzeczenie”. Wyrzeczenie jest kompletne wtedy, gdy posiada się wiedzę, że wszystko co istnieje należy do Pana, i że nikt nie powinien uważać się za właściciela czegokolwiek. Należy zrozumieć to, że w rzeczywistości nic nie należy do nikogo. Więc gdzie tu mowa o wyrzeczeniu? Ten, kto wie, że wszystko jest własnością Kṛṣṇy – jest zawsze wyrzeczony. A skoro wszystko należy do Kṛṣṇy, wszystko powinno być zaangażowane w służbę dla Kṛṣṇy. Taka doskonała forma działania w świadomości Kṛṣṇy jest daleko lepsza od każdej ilości sztucznych wyrzeczeń praktykowanych przez sannyāsīnów ze szkoły Māyāvādī.

ZNACZENIE:
 
Osoba w pełni świadoma Kṛṣṇy jest zawsze wyrzeczona, ponieważ nie czuje ona niechęci do owoców swojego czynu ani też ich nie pragnie. Osoba o takim wyrzeczeniu, oddająca się transcendentalnej służbie miłości dla Pana, posiada doskonałą wiedzę, jako że zna ona swoją konstytucjonalną pozycję w związku z Kṛṣṇą. Wie ona doskonale, że Kṛṣṇa jest całością, a ona sama jest tylko cząstką Kṛṣṇy. Wiedza taka jest doskonała, ponieważ jest ona słuszna jakościowo i ilościowo. Idea jedności z Kṛṣṇą jest błędna, jako że część nigdy nie może równać się całości. Wiedza o tym, że żywa istota jest równa Kṛṣṇie jakościowo, jest prawdziwą wiedzą transcendentalną prowadzącą do osiągnięcia całkowitej pełni siebie, kiedy niczego się już nie pragnie i nad niczym nie rozpacza. Osoba, która osiągnęła taką pełnię, jest wolna od wszelkich dualizmów, gdyż wszystko co czyni, czyni dla Kṛṣṇy. Będąc wolną od wszelkich dualizmów, jest ona wyzwolona – już nawet w tym świecie materialnym.

ZNACZENIE:
 
Celem analitycznych studiów nad tym światem materialnym jest znalezienie duszy egzystencji. Duszą świata materialnego jest Viṣṇu, czyli Dusza Najwyższa. Służba oddania dla Pana pociąga za sobą służbę dla Duszy Najwyższej. Jeden proces polega na odnalezieniu korzeni drzewa, a drugi – na podlaniu tych korzeni. Prawdziwy student filozofii Sāṅkhya znajduje korzeń tego materialnego świata – Viṣṇu, i potem, posiadłszy doskonałą wiedzę, angażuje się w służbę dla Pana. Dlatego zasadniczo nie ma różnicy pomiędzy tymi dwoma drogami, gdyż celem obu jest Viṣṇu. Ci, którzy nie znają ostatecznego celu, mówią, że cel Sāṅkhyi i karma-yogi nie jest tym samym celem, ale prawdziwie uczony wie, jaki jest wspólny cel tych różnych procesów.

ZNACZENIE:
 
Prawdziwym celem poszukiwań filozoficznych jest znalezienie ostatecznego celu życia. Ponieważ tym ostatecznym celem życia jest samorealizacja, nie ma różnicy pomiędzy wynikiem końcowym osiągniętym przez oba te procesy. Poprzez poszukiwania filozoficzne (Sāṅkhya) dochodzi się do wniosku, że żywa istota nie przynależy do tego świata materialnego, ale że jest ona cząstką najwyższej duchowej całości. A więc, że dusza nie ma nic wspólnego z tym światem materialnym; jej działanie musi mieć jakiś związek z Najwyższym. Kiedy działa ona w świadomości Kṛṣṇy, zajmuje wtedy swoją właściwą konstytucjonalną pozycję. W procesie Sāṅkhya należy uwolnić się od przywiązań materialnych, a w procesie yogi oddania należy przywiązać się do pracy w świadomości Kṛṣṇy. W rzeczywistości obie te metody są takie same, chociaż na pozór wydaje się, że jeden proces wymaga uwolnienia się od przywiązań, drugi natomiast polega na przywiązaniu się. Jednakże uwolnienie się od przywiązania się do rzeczy materialnych i przywiązanie się do Kṛṣṇy jest jednym i tym samym. Ten, kto może to zrozumieć, rozumie rzeczy takimi jakimi są.

ZNACZENIE:
 
Są dwie klasy sannyāsīnów, czyli osób prowadzących wyrzeczony tryb życia. Sannyāsīni ze szkoły Māyāvādī zajmują się studiowaniem filozofii Sāṅkhya, podczas gdy sannyāsīni ze szkoły Vaiṣṇava studiują filozofię Bhāgavatam, które jest komentarzem do Vedānta-sūtr. Sannyāsīni ze szkoły Māyāvādī również studiują Vedānta-sūtry, ale tu korzystają ze swojego własnego komentarza, zwanego Śārīraka-bhāṣya, napisanego przez Śaṅkarācāryę. Studenci szkoły Bhāgavata zaangażowani są w służbę oddania dla Pana według zasad pāñcarātrikī, i dlatego sannyāsīni Vaiṣṇavowie są w rozmaity sposób zaangażowani w transcendentalną służbę dla Pana. Sannyāsīni ze szkoły Vaiṣṇava nie mają nic wspólnego z czynami materialnymi, ale wykonują różne prace w swojej służbie dla Pana. Natomiast sannyāsīni Māyāvādī, zajęci są studiami Sāṅkhyi i Vedānty, jak również spekulacjami, nie mogą czerpać przyjemności z takiej transcendentalnej służby. Ponieważ studia ich są bardzo nudne, czasami męczą się spekulacjami na temat Brahmana, i wtedy zaczynają studiować Bhāgavatam, ale bez właściwego rozumienia. Wskutek tego ich studia nad Śrīmad-Bhāgavatam stają się bardzo kłopotliwe. Wszystkie te czcze spekulacje i impersonalistyczne interpretacje tworzone sztucznymi sposobami nie przynoszą żadnego pożytku sannyāsīnom Māyāvādī. Sannyāsīni ze szkoły Vaiṣṇava, którzy zaangażowali się w służbę oddania, znajdują szczęście w wypełnianiu swoich transcendentalnych obowiązków i mają gwarancję ostatecznego wejścia do królestwa Boga. Sannyāsīni Māyāvādī czasami upadają ze ścieżki samorealizacji i ponownie zaczynają zajmować się czynnościami natury filantropijnej i altruistycznej, które nie są niczym innym jak tylko zajęciami materialnymi. Dlatego wniosek jest taki, że ci, którzy angażują się w świadomość Kṛṣṇy, są w lepszej sytuacji od sannyāsīnów zajmujących się spekulacjami na temat: co jest Brahmanem, a co nie jest Brahmanem, chociaż oni również po wielu narodzinach osiągają świadomość Kṛṣṇy.

ZNACZENIE:
 
Ten, kto znajduje się na ścieżce wyzwolenia w świadomości Kṛṣṇy, jest bardzo drogi każdej żywej istocie i każda żywa istota jest jemu droga. Dzieje się tak dzięki jego świadomości Kṛṣṇy. Taka osoba nie może myśleć o nikim w oddzieleniu od Kṛṣṇy, tak samo jak liście i gałęzie drzewa nie są oddzielone od pnia. Wie on bardzo dobrze, że przez podlewanie korzeni drzewa, woda zostanie doprowadzona do wszystkich liści i gałęzi, a jeśli pokarm zostanie dostarczony do żołądka, to automatycznie energia będzie rozprowadzana po całym ciele. Ponieważ ten, kto pracuje w świadomości Kṛṣṇy, jest sługą wszystkich, jest on bardzo drogi każdemu. I ponieważ każdy zadowolony jest z jego pracy, ma on czystą świadomość. Mając czystą świadomość, jest on w stanie kontrolować umysł. A skoro kontroluje umysł, kontrolowane są również zmysły. Ponieważ umysł jego zawsze skoncentrowany jest na Kṛṣṇie, nie ma on okazji zajęcia się czymś innym, co nie jest związane z Kṛṣṇą, nie chce jeść niczego, co nie zostało wpierw ofiarowane Kṛṣṇie, ani nie pragnie uczęszczać do żadnych miejsc nie związanych z Kṛṣṇą. Dzięki temu kontrolowane są jego zmysły. Człowiek, który kontroluje zmysły nie może być dla nikogo przykry. Można zapytać: „Dlaczego wobec tego Arjuna był agresywny w stosunku do innych (w walce)? Czyż nie posiadał on świadomości Kṛṣṇy?” Ale Arjuna tylko pozornie był agresywny, ponieważ jak to zostało wytłumaczone w Rozdziale Drugim, wszystkie osoby zgromadzone na polu walki zachowały swoje życie jako indywidualności – jako że dusza nigdy nie może zostać zabita. Więc duchowo nikt nie został zabity w bitwie na Polu Kurukṣetra. Zmieniły się tylko ich wierzchnie okrycia – z woli Kṛṣṇy, który był tam osobiście obecny. Zatem Arjuna biorąc udział w walce na Polu Kurukṣetra, w rzeczywistości w ogóle nie walczył, po prostu wypełniał on rozkazy Kṛṣṇy, w pełnej świadomości Kṛṣṇy. Taka osoba nigdy nie zostanie uwikłana w skutki swoich czynów.

ZNACZENIE:
 
Życie osoby świadomej Kṛṣṇy jest czyste i wskutek tego nie ma ona nic wspólnego z żadną pracą zależną od pięciu bezpośrednich i pośrednich przyczyn: wykonawcy, pracy, sytuacji, wysiłku i losu. Jest tak dlatego, że zaangażowana jest ona w transcendentalną służbę miłości dla Kṛṣṇy. Chociaż wydawać się może, że jej ciało i zmysły pozostają aktywne, to jednak zawsze świadoma jest ona swojej rzeczywistej pozycji, którą jest duchowe zajęcie. W świadomości materialnej zmysły zajęte są samozadowalaniem, podczas gdy w świadomości Kṛṣṇy zaangażowane są w zadowalanie zmysłów Kṛṣṇy. Dlatego osoba świadoma Kṛṣṇy jest zawsze wolna, chociaż zdaje się być zajętą czynnościami zmysłowymi. Czynności takie jak patrzenie i słuchanie są czynnościami zmysłów koniecznymi do zdobywania wiedzy, podczas gdy poruszanie się, mówienie, wypróżnianie itd., są funkcjami zmysłów koniecznymi do działania. Osoba świadoma Kṛṣṇy nigdy nie jest uzależniona od czynności zmysłów. Ponieważ wie, że jest wiecznym sługą Pana, nie może angażować się w żadne czyny – za wyjątkiem czynów w służbie dla Pana.

ZNACZENIE:
 
Tutaj brahmaṇi znaczy w świadomości Kṛṣṇy. Materialny świat jest sumą manifestacji trzech sił natury materialnej, fachowo zwanej pradhāna. Hymny wedyjskie sarvaṁ hy etad brahma (Māṇḍūkya Upaniṣad 2), tasmād etad brahma nāma-rūpam annaṁ ca jāyate (Muṇḍaka Upaniṣad 1.1.9), i słowa Bhagavad-gīty (14.3), mama yonir mahad brahma, mówią, że wszystko w tym materialnym świecie jest manifestacją Brahmana. I chociaż skutki zostały zamanifestowane w rozmaity sposób, nie są one różne od przyczyny. Īśopaniṣad mówi, że wszystko jest związane z Najwyższym Brahmanem, czyli Kṛṣṇą, a zatem wszystko należy jedynie do Niego. Ten, kto wie doskonale, że wszystko należy do Kṛṣṇy, że jest On właścicielem wszystkiego – a zatem wszystko zaangażowane jest w Jego służbę – w naturalny sposób nie ma nic wspólnego ze skutkami swoich czynów, czy to cnotliwych, czy grzesznych. Wie, że nawet jego ciało materialne, będące darem od Pana dla spełnienia jakiegoś szczególnego rodzaju działalności, może zostać zaangażowane w świadomość Kṛṣṇy. W ten sposób nie ulega on zanieczyszczeniom przez skutki grzechów, tak jak liść lotosu nie jest mokry, chociaż znajduje się w wodzie. Pan mówi również w Gīcie (3.30), mayi sarvāṇi karmāṇi sannyasya: „Wszystkie czyny dedykuj Mnie [Kṛṣṇie]”. Wniosek więc jest taki, że osoba nie posiadająca świadomości Kṛṣṇy postępuje według koncepcji cielesnej i zmysłowej, podczas gdy osoba świadoma Kṛṣṇy w swoim postępowaniu kieruje się wiedzą, że ciało jest własnością Kṛṣṇy, zatem powinno ono zostać zaangażowane w Jego służbę.

ZNACZENIE:
 
Jeśli ktoś działa w świadomości Kṛṣṇy – dla zadowolenia zmysłów Kṛṣṇy – to każdy czyn jego ciała, umysłu, inteligencji, czy nawet zmysłów, wolny jest od zanieczyszczeń materialnych. Czyny osoby świadomej Kṛṣṇy nie mają żadnych materialnych następstw. Zatem oczyszczone czyny, nazywane powszechnie sad-ācāra, mogą być bez trudu spełniane przez działanie w świadomości Kṛṣṇy. Śrī Rūpa Gosvāmī w swojej Bhakti-rasāmṛta-sindhu (1.2.187) opisuje to w następujący sposób:

„Osoba działająca w świadomości Kṛṣṇy, albo innymi słowy, pełniąca służbę dla Kṛṣṇy za pomocą swojego ciała, umysłu, inteligencji i słów, jest osobą wyzwoloną – nawet w tym świecie materialnym, chociaż może być zaangażowana w wiele tzw. materialnych czynności”. Wolna jest ona od fałszywego ego i nie wierzy, że jest tym ciałem materialnym, ani nawet, że jest właścicielem tego ciała. Wie, że nie jest tym ciałem, i że ciało to nie należy do niej. Wie, że sama należy do Kṛṣṇy, i że ciało również jest Jego własnością. Jeśli wszystkie produkty ciała, umysłu, inteligencji, swoje słowa, życie, majątek itd. – cokolwiek tylko posiada – zaangażuje w służbę dla Kṛṣṇy, od razu łączy się z Kṛṣṇą. Jest jednym z Kṛṣṇą i wolna jest od fałszywego ego, które jest przyczyną wiary, że jest się tym ciałem itd. Jest to doskonały stan świadomości Kṛṣṇy.

ZNACZENIE:
 
Różnica pomiędzy osobą świadomą Kṛṣṇy, a osobą o świadomości materialnej jest taka, że ta pierwsza przywiązana jest do Kṛṣṇy, podczas gdy ta druga przywiązana jest do owoców swojej pracy. Osoba, która przywiązana jest do Kṛṣṇy i pracuje jedynie dla Niego, jest prawdziwie wyzwoloną osobą i nie jest żądna nagrody za swoją pracę. Bhāgavatam wyjaśnia, że przyczyną pożądania owoców czynu jest koncepcja dualizmu, czyli brak wiedzy o Prawdzie Absolutnej. Kṛṣṇa Osoba Boga, jest Najwyższą Prawdą Absolutną. W świadomości Kṛṣṇy nie ma dualizmu. Wszystko co istnieje jest wytworem energii Kṛṣṇy, a Kṛṣṇa jest wszechdobrem. Zatem czynności w świadomości Kṛṣṇy znajdują się na planie absolutnym; są one transcendentalne i nie mają żadnych następstw materialnych. Dlatego osoba w świadomości Kṛṣṇy napełniona jest pokojem. Tego pokoju nie może jednak posiadać ten, kto zajmuje się obliczaniem zysków, mając na celu zadowalanie zmysłów. Zdanie sobie sprawy z tego, że nie ma życia poza Kṛṣṇą – jest pokojem i wolnością od strachu. Na tym polega tajemnica świadomości Kṛṣṇy.

ZNACZENIE:
 
Wcielona dusza żyje w mieście dziewięciu bram. Czynności ciała, czyli symbolicznego „miasta-ciała”, spełniane są automatycznie pod wpływem poszczególnych sił natury materialnej. Chociaż dusza zależna jest od warunków cielesnych, to jednak może się ona od nich uniezależnić – jeśli tego zapragnie. Tylko z powodu zapomnienia o swojej wyższej naturze, utożsamia się z tym ciałem materialnym i dlatego cierpi. Dzięki świadomości Kṛṣṇy może ona odzyskać swoją prawdziwą pozycję i w ten sposób wyzwolić się z cielesnego więzienia. Jeśli zatem ktoś przyjmuje świadomość Kṛṣṇy, natychmiast uniezależnia się od czynności cielesnych. Prowadząc takie kontrolowane życie, ze zmienioną świadomością, żyje on szczęśliwie w mieście dziewięciu bram. Te dziewięć bram opisano w sposób następujący:

„Najwyższa Osoba Boga, przebywający w ciele żywej istoty, jest kontrolerem wszystkich żywych istot we wszechświecie. Ciało posiada dziewięć bram [dwoje oczu, dwa nozdrza, dwoje uszu, usta, odbytnicę i narządy rozrodcze]. Żywa istota w swoim uwarunkowanym stanie utożsamia się z ciałem, ale kiedy zaczyna utożsamiać się z Panem wewnątrz siebie, staje się tak wolna jak Pan – nawet chociaż jeszcze przebywa w ciele”.(Śvetāśvatara Upaniṣad 3.18)

Zatem osoba świadoma Kṛṣṇy wolna jest zarówno od wewnętrznych, jak i zewnętrznych czynności materialnego ciała.

ZNACZENIE:
 
Żywa istota, jak to zostanie wytłumaczone w Rozdziale Siódmym, jest jedną z energii czy natur Najwyższego Pana i jest odmienna od – będącej innej natury – materii, nazywanej niższą naturą Pana. Tak czy inaczej, ta wyższa natura (żywa istota) od niepamiętnych czasów pozostaje w kontakcie z materią. Tymczasowe ciało, czyli materialne miejsce pobytu, które otrzymuje, jest przyczyną różnorodnych czynności i wynikających z nich następstw. Żyjąc w takim uwarunkowanym stanie, cierpi ona z powodu następstw czynności ciała, poprzez utożsamianie się z nim (z powodu niewiedzy). To niewiedza, pod wpływem której znajduje się ona od czasów niepamiętnych, jest przyczyną cierpień i udręk cielesnych. A jeśli tylko żywa istota osiągnie stan, w którym nie jest związana z czynami ciała, natychmiast uwalnia się również od następstw tych czynów. Tak długo jak przebywa ona w tym mieście-ciele, zdaje się być jego panem, ale w rzeczywistości nie jest ona ani jego właścicielem, ani kontrolerem jego czynów i następstw tych czynów. Znajduje się ona po prostu w środku materialnego oceanu, walcząc o egzystencję. Miotają nią fale oceanu, a ona nie ma nad nimi żadnej kontroli. Najlepszym rozwiązaniem jest wydostanie się z tych odmętów poprzez transcendentalną świadomość Kṛṣṇy. I tylko to może ocalić ją od wszelkiego niepokoju.

ZNACZENIE:
 
Sanskryckie słowo vibhu oznacza Najwyższego Pana, który pełen jest nieograniczonej wiedzy, bogactw, siły, sławy, piękna i wyrzeczenia. Jest On zawsze usatysfakcjonowany w Sobie i nie jest niepokojony ani przez grzeszne, ani przez pobożne czyny. Nie tworzy On jakichś szczególnych sytuacji dla żywej istoty, ale to ona sama – zdezorientowana z powodu niewiedzy – pragnie znajdować się w pewnych warunkach życia, i w ten sposób zaczyna się łańcuch jej czynów i następstw tych czynów. Żywa istota jest – dzięki swojej wyższej naturze – pełna wiedzy. Niemniej jednak, z powodu swojej ograniczonej siły, z łatwością ulega ona wpływom niewiedzy. Pan jest wszechpotężny, ale żywa istota taką nie jest. Pan jest vibhu, czyli wszechwiedzący, ale żywa istota jest aṇu, czyli rozmiarów atomu. Ponieważ jest ona żywą duszą, ma ona wolną wolę, jeśli chodzi o pragnienia. Takie pragnienia są spełniane tylko dzięki wszechpotędze Pana. A zatem jeśli żywa istota posiada jakieś niemądre pragnienia, Pan pozwala jej spełniać te pragnienia, ale nigdy nie jest On odpowiedzialny za czyny i skutki tych czynów w poszczególnej sytuacji, której żywa istota zapragnęła. Uwarunkowana i zdezorientowana żywa istota utożsamia się z określonym ciałem materialnym i podlega wpływom przemijających niepowodzeń i szczęścia w życiu. Pan jest bezustannym towarzyszem żywej istoty jako Paramātmā, czyli Dusza Najwyższa, a zatem może On znać pragnienia indywidualnej duszy, tak jak będąc w pobliżu kwiatu, można powąchać jego zapach. Pragnienie jest subtelną formą uwarunkowania żywej istoty. Pan spełnia jej życzenia w takim stopniu, w jakim ona na to zasługuje. „Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi”. Indywidualna istota nie jest zatem wszechmocna w spełnianiu swoich pragnień. Pan jednakże może spełnić każde życzenie, i będąc bezstronnym w stosunku do każdego, nie staje On na przeszkodzie pragnieniom drobnych, niezależnych żywych istot. Jednakże, gdy ktoś pragnie Kṛṣṇy, Pan roztacza nad nim szczególną opiekę i zachęca go do takich pragnień, tak aby istota taka mogła Go osiągnąć i być wiecznie szczęśliwą. Hymn wedyjski mówi: eṣa u hy eva sādhu karma kārayati taṁ yam ebhyo lokebhya unninīṣate. eṣa u evāsādhu karma kārayati yam adho ninīṣate: „Pan angażuje żywą istotę w pobożne czyny, tak aby mogła ona zrobić postęp. Pan angażuje ją w niepobożne czyny, tak aby mogła iść do piekła”. (Kauṣītakī Upaniṣad 3.8). Podobnie stwierdza również Mahābhārata (Vana-parva 31.27):

„Żywa istota jest całkowicie zależna w swoim szczęściu czy nieszczęściu. Przez wolę Pana może ona iść do nieba albo do piekła, podobnie jak chmura pędzona jest przez wiatr”.

Zatem wcielona dusza z powodu swojego odwiecznego pragnienia, aby uniknąć świadomości Kṛṣṇy, sama jest przyczyną swojej dezorientacji. Chociaż konstytucjonalnie jest wieczną, pełną szczęścia i pełną wiedzy, to z powodu swojej znikomości zapomina o tej swojej konstytucjonalnej pozycji – jaką jest służba dla Pana – i w ten sposób zostaje usidlona przez niewiedzę. I z powodu tej niewiedzy twierdzi, że Pan odpowiedzialny jest za jej uwarunkowaną egzystencję. Potwierdzają to również Vedānta-sūtry (2.1.34). Vaiṣamya-nairghṛṇye na sāpekṣatvāt tathā hi darśayati: „Pan zawsze wolny jest od nienawiści ani też nie preferuje nikogo, chociaż wydaje się, że tak jest”.

ZNACZENIE:
 
Z pewnością zdezorientowani są ci, którzy zapomnieli Kṛṣṇę, w przeciwieństwie do osób, które posiadają świadomość Kṛṣṇy. W Bhagavad-gītcie jest powiedziane: sarvaṁ jñāna-plavena, jñānāgniḥ sarva-karmāṇi na hi jñānena sadṛśam. Wiedza jest zawsze wysoko ceniona. A czym jest ta wiedza? Doskonałą wiedzę osiąga ten, kto podporządkowuje się Kṛṣṇie, tak jak mówi o tym 19 werset Rozdziału Siódmego: bahūnāṁ janmanām ante jñānavān māṁ prapadyate. Kiedy ktoś po wielu, wielu narodzinach podporządkowuje się Kṛṣṇie w pełnej wiedzy, czyli gdy osiąga świadomość Kṛṣṇy, wtedy wszystko zostaje mu wyjawione, podobnie jak słońce oświetla wszystko w czasie dnia. Żywa istota jest tak szalona na wiele sposobów, i na przykład kiedy bezceremonialnie uważa siebie za Boga, wtedy wpada w ostatnią pułapkę niewiedzy. Ale gdyby żywa istota była Bogiem, to czy mogłaby pozostawać pod wpływem niewiedzy? Czy Bóg może ulegać wpływom niewiedzy? Gdyby tak było, wówczas niewiedza – czyli Szatan, byłby potężniejszy od Boga. Prawdziwą wiedzę można zdobyć od tego, kto posiada doskonałą świadomość Kṛṣṇy. Należy zatem odnaleźć takiego bona fide mistrza duchowego i pod jego kierunkiem uczyć się, czym jest świadomość Kṛṣṇy, gdyż świadomość Kṛṣṇy może usunąć wszelką niewiedzę, podobnie jak słońce rozprasza ciemność. Nawet chociaż ktoś może posiadać doskonałą wiedzę o tym, że nie jest tym ciałem, i że jest transcendentalny w stosunku do tego ciała, to jednak może on dalej nie być w stanie uświadomić sobie różnicy między duszą a Duszą Najwyższą. Może on dowiedzieć się wszystkiego, jeśli postara się o schronienie u doskonałego bona fide mistrza duchowego świadomego Kṛṣṇy. Ten może jedynie poznać Boga i własny z nim związek, kto rzeczywiście spotka reprezentanta Boga. Reprezentant Boga nigdy nie twierdzi, że sam jest Bogiem, chociaż otrzymuje szacunek taki, jaki zwykle oddaje się Bogu, gdyż posiada on prawdziwą wiedzę o Bogu. Należy nauczyć się, jaka jest różnica pomiędzy Bogiem a żywą istotą. Dlatego Pan Śrī Kṛṣṇa oznajmił w Drugim Rozdziale (2.12), że każda żywa istota jest indywidualnością, i że Pan również jest indywidualnością. Byli oni oddzielnymi istotami w przeszłości, są takimi obecnie – i nie stracą swojej indywidualności w przyszłości, nawet po wyzwoleniu. W nocy widzimy wszystko tak, jak można to widzieć w ciemności, ale podczas dnia, kiedy świeci słońce, widzimy przedmioty takimi, jakimi są naprawdę. Prawdziwa wiedza oznacza: tożsamość i indywidualność w życiu duchowym.

ZNACZENIE:
 
Pan Kṛṣṇa jest Najwyższą Transcendentalną Prawdą. Oświadczenie, że Kṛṣṇa jest Najwyższą Osobą Boga, jest esencją całej Bhagavad-gīty. Tak przedstawia Go również cała literatura wedyjska. Para-tattva oznacza najwyższą rzeczywistość, którą znawcy Najwyższego uznają pod postacią Brahmana, Paramātmy i Bhagavāna. Bhagavān, czyli Najwyższa Osoba Boga, jest ostatnim słowem w Absolucie. Nie ma nic ponad to. Pan mówi: mattaḥ parataraṁ nānyat kiñcid asti dhanañ-jaya. Kṛṣṇa utrzymuje też bezosobowego Brahmana: brahmaṇo hi pratiṣṭhāham. Zatem Kṛṣṇa jest Najwyższą Rzeczywistością pod każdym względem. Ten, kto zawsze swoje myśli, inteligencję i wiarę pokłada w Kṛṣṇie oraz w Nim przyjmuje schronienie – innymi słowy, ten, kto jest w pełni świadomy Kṛṣṇy, niewątpliwie uwalnia się od wszelkich obaw i osiąga doskonałą wiedzę we wszystkim, co dotyczy transcendencji. Osoba świadoma Kṛṣṇy może dokładnie zrozumieć, że w Kṛṣṇie istnieje dualizm (jednoczesna tożsamość i indywidualność), i uzbrojona w taką transcendentalną wiedzę, może czynić stały postęp na ścieżce wyzwolenia.

ZNACZENIE:
 
Osoba świadoma Kṛṣṇy nie czyni żadnych różnic pomiędzy kastami czy gatunkami. Bramin i człowiek znajdujący się poza systemem kastowym mogą być różni ze społecznego punktu widzenia, albo pies i krowa, czy słoń, mogą różnić się gatunkiem, ale takie różnice cielesne nie mają dużego znaczenia z punktu widzenia uczonego transcendentalisty. Jest tak z powodu ich związku z Najwyższym; Najwyższy Pan bowiem, poprzez Swoją pełną część jako Paramātmā, obecny jest w sercu każdej żywej istoty. Takie rozumienie Najwyższego jest prawdziwą wiedzą. Jeśli chodzi o ciała w różnych gatunkach życia czy różnych kastach, to Pan jest jednakowo dobry dla każdego, gdyż jest On przyjacielem każdej żywej istoty i obecny jest w sercu każdej z nich jako Paramātmā, bez względu na warunki, w jakich znajduje się żywa istota. Pan, jako Paramātmā, obecny jest zarówno w człowieku znajdującym się poza systemem kastowym, jak i w braminie, chociaż ciało bramina różni się od ciała człowieka wykluczonego z kasty. Ciała są materialnym wytworem różnych sił natury materialnej, ale dusza i Dusza Najwyższa wewnątrz ciała są tej samej jakości duchowej. Podobieństwo jakościowe duszy i Duszy Najwyższej nie czyni ich podobnymi ilościowo, gdyż dana dusza indywidualna obecna jest tylko w jednym określonym ciele, podczas gdy Paramātmā obecna jest we wszystkich ciałach. Osoba świadoma Kṛṣṇy posiada pełną wiedzę o tym, a zatem jest osobą prawdziwie uczoną i widzi w jednakowy sposób. Podobnymi cechami duszy i Duszy Najwyższej jest to, że obie są świadome, wieczne i pełne szcęścia. Ale różnica jest taka, że świadomość duszy indywidualnej ogranicza się do jednego ciała, podczas gdy Dusza Najwyższa świadoma jest wszystkich ciał. Dusza Najwyższa obecna jest we wszystkich ciałach bez wyjątku.

ZNACZENIE:
 
Spokój umysłu, tak jak zostało to stwierdzone wyżej, jest oznaką samorealizacji. To znaczy, że ci, którzy taki stan osiągnęli, już pokonali uwarunkowania materialne – szczególnie narodziny i śmierć. Jak długo ktoś utożsamia się z ciałem, tak długo uważany jest za duszę uwarunkowaną, ale skoro tylko osiągnie spokój umysłu – poprzez samorealizację – wyzwala się z uwarunkowanego stanu życia. Innymi słowy, nie musi już więcej rodzić się w tym materialnym świecie, ale po śmierci może wejść do nieba duchowego. Pan jest bez skazy, ponieważ jest wolny od pożądania i nienawiści. A gdy również żywa istota jest wolna od tego skalania, staje się wtedy ona czystą i zdolną do wejścia w niebo duchowe. Takie osoby mają być uważane za już wyzwolone, a cechy ich zostały opisane poniżej.

ZNACZENIE:
 
Podane zostały tutaj cechy osoby samozrealizowanej. Pierwszą cechą jest to, że jest ona wolna od złudzenia i nie utożsamia się fałszywie z ciałem materialnym. Wie doskonale, że nie jest tym ciałem, ale że jest fragmentaryczną cząstką Najwyższej Osoby Boga. Dlatego nie unosi się radością, gdy coś zdobędzie, ani też nie rozpacza, tracąc cokolwiek związanego z ciałem. Ta niewzruszoność umysłu nazywana jest sthira-buddhi, czyli inteligencją jaźni. Taka osoba nigdy nie myli swojego wulgarnego ciała z duszą ani nie uważa ciała za wieczne, i nie lekceważy istnienia duszy. Ta wiedza prowadzi ją do etapu poznania kompletnej nauki o Prawdzie Absolutnej, mianowicie do poznania Brahmana, Paramātmy i Bhagavāna. Wskutek tego zna ona doskonale swoją konstytucjonalną pozycję, bez fałszywych prób stania się równym Panu pod każdym względem. Jest to nazywane realizacją Brahmana, czyli samorealizacją. Taka niewzruszona świadomość nazywana jest świadomością Kṛṣṇy.

ZNACZENIE:
 
Śrī Yāmunācārya, wielki wielbiciel w świadomości Kṛṣṇy, powiedział:

„Odkąd zaangażowałem się w transcendentalną służbę miłości dla Kṛṣṇy, znajdując w Nim ciągle nową przyjemność, kiedy tylko pomyślę o przyjemności seksualnej, spluwam na tę myśl i usta moje wykrzywiają się z niesmakiem”. Osoba praktykująca brahma-yogę, czyli świadomość Kṛṣṇy, jest tak pochłonięta swoją służbą miłości dla Pana, że traci ona smak do zmysłowych przyjemności materialnych. Najwyższą z przyjemności materialnych jest przyjemność seksualna. Cały świat kręci się wokół niej, a materialista nie może w ogóle pracować bez tego bodźca. Ale świadoma Kṛṣṇy osoba może pracować z większym wigorem bez przyjemności seksualnej, której wręcz unika. Taki jest sprawdzian realizacji duchowej. Realizacja duchowa i doznania seksualne nie idą w parze. Osoba świadoma Kṛṣṇy, będąc duszą wyzwoloną, nie jest przyciągana przez żaden rodzaj przyjemności zmysłowych.

ZNACZENIE:
 
Materialne przyjemności zmysłowe powstają w kontakcie ze zmysłami materialnymi, które wszystkie są krótkotrwałe, gdyż krótkotrwałe jest również samo ciało. Wyzwolona dusza nie jest zainteresowana niczym przemijającym. Znając dobrze radość czerpaną z przyjemności transcendentalnych, jak mogłaby zgodzić się na korzystanie ze złudnych przyjemności? W Padma Purāṇie jest powiedziane:

„Mistyk czerpie nieskończoną transcendentalną przyjemność z Prawdy Absolutnej i dlatego Najwyższa Absolutna Prawda – Osoba Boga – znany jest również jako Rāma”.

W Śrīmad-Bhāgavatam (5.5.1) jest również powiedziane:

„Moi drodzy synowie, nie ma powodu, aby ciężko pracować dla zadowalania zmysłów, kiedy się posiada ludzkie ciało; takie przyjemności dostępne są również jedzącym odchody świniom. Powinniście raczej oddawać się pokutom, aby oczyścić swoje życie, a dzięki temu będziecie mogli rozkoszować się nieograniczonym transcendentalnym szczęściem”.

Zatem tych, którzy są prawdziwymi yoginami albo uczonymi transcendentalistami, nie pociągają przyjemności zmysłowe, które są tylko przyczyną przedłużania się niewoli w tym materialnym świecie. Im bardziej ktoś oddaje się przyjemnościom zmysłowym, tym bardziej uwikłuje się w materialną niedolę.

ZNACZENIE:
 
Jesli ktoś chce uczynić stały postęp na ścieżce samorealizacji, musi on starać się kontrolować impulsy zmysłów materialnych. Wchodzą tu w grę impulsy: mowy, złości, umysłu, żołądka, narządów płciowych i języka. Ten, kto jest w stanie kontrolować wszystkie te zmysły i umysł, nazywany jest gosvāmīm, albo svāmīm. Taki gosvāmī prowadzi ściśle kontrolowane życie i całkowicie panuje nad zmysłami. Niezaspokojone pragnienia materialne są źródłem złości i poruszają one umysł, oczy i klatkę piersiową. Dlatego należy nauczyć się je kontrolować jeszcze przed porzuceniem tego materialnego ciała. Ten, kto potrafi to robić, jest osobą samozrealizowaną i jest szczęśliwy w tym stanie. Bezustanne kontrolowanie pożądania i złości jest obowiązkiem transcendentalisty.

ZNACZENIE:
 
Dopóki ktoś nie jest zdolny do czerpania wewnętrznego szczęścia, jak może wycofać się z zewnętrznej działalności mającej na celu zdobycie pozornego szczęścia? Osoba wyzwolona doświadcza rzeczywistego szczęścia. Może ona zatem siedzieć w ciszy w jakimkolwiek miejscu i radować się pulsującym życiem swojej jaźni. Taka wyzwolona osoba nie pragnie już więcej zewnętrznego szczęścia materialnego. Stan taki nazywany jest brahma-bhūta, a jego osiągnięcie daje pewność powrotu do Boga – z powrotem do domu.

ZNACZENIE:
 
Tylko o osobie w pełni świadomej Kṛṣṇy można powiedzieć, że zaangażowana jest w pracę korzystną dla wszystkich żywych istot. Osoba posiadająca wiedzę, że Kṛṣṇa jest źródłem wszystkiego i pracująca w tym duchu, pracuje dla każdego. Przyczyną cierpień ludzkości jest zapomnienie o Kṛṣṇie jako o najwyższym podmiocie radości, najwyższym właścicielu i najlepszym przyjacielu. Dlatego działanie w celu przywrócenia tej świadomości w całym ludzkim społeczeństwie jest pracą dobroczynną najwyższego rodzaju. Nie można zajmować się pierwszej klasy działalnością dobroczynną, jeśli się nie jest wyzwolonym w Najwyższym. Osoba świadoma Kṛṣṇy nie wątpi w supremację Kṛṣṇy. Nie ma ona żadnej wątpliwości, gdyż wolna jest od wszelkich grzechów. Jest to stan boskiej miłości.

Osoba dbająca tylko o fizyczny dobrobyt ludzkiego społeczeństwa nie może w rzeczywistości pomóc nikomu. Krótkotrwała pomoc dla zewnętrznego ciała i umysłu nie jest zadowalająca. Prawdziwą przyczyną kłopotów człowieka w jego ciężkiej walce o egzystencję jest zapomnienie o jego związku z Najwyższym Panem. Natomiast ten, kto w pełni świadomy jest swojego związku z Kṛṣṇą, ten jest prawdziwie wyzwoloną duszą, chociaż może przebywać w tym świecie materialnym.

ZNACZENIE:
 
Spośród wszystkich świętych osób wytrwale dążących do wyzwolenia, najlepszym jest ten, kto jest świadomy Kṛṣṇy. Bhāgavatam (4.22.39) potwierdza ten fakt jak następuje:

„Staraj się wielbić poprzez służbę oddania, Vasudevę – Najwyższą Osobę Boga. Nawet wielcy mędrcy nie są w stanie kontrolować siły zmysłów tak skutecznie jak ci, którzy doznają transcendentalnej radości służąc lotosowym stopom Pana, tępiąc w ten sposób głęboko zakorzenione pragnienie zadowalania zmysłów”.

Pragnienie korzystania z owoców swoich prac jest tak głęboko zakorzenione w uwarunkowanej duszy, że nawet wielkim mędrcom jest trudno takie pragnienia kontrolować, pomimo wielkich wysiłków. Ale bezustannie zaangażowany w służbę oddania, świadomy Kṛṣṇy bhakta Pana, doskonały w samorealiazcji – szybko osiąga wyzwolenie w Najwyższym. Dzięki swojej doskonałej wiedzy o samorealizacji zawsze pogrążony jest on w ekstazie. Cytat ten jest analogicznym do tego przykładem:

Przez wzrok, medytację i dotyk jedynie, ryba, żółw i ptaki utrzymują swoje potomstwo. Podobnie Ja również czynię, O Padmajo!”

Ryba wychowuje swoje potomstwo jedynie patrząc na nie. Żółw robi to samo poprzez medytację. Żółw składa jaja na lądzie i medytuje o nich będąc w wodzie. Podobnie, wielki wielbiciel Kṛṣṇy – chociaż przebywa z dala od siedziby Pana – może wznieść się do tej siedziby jedynie przez bezustanne myślenie o Panu (przez zaangażowanie się w świadomość Kṛṣṇy). Nie cierpi on z powodu nieszczęść materialnych; ten stan życia nazywany jest brahma-nirvāṇa, czyli wolnością od nieszczęść materialnych (dzięki ciągłemu pogrążeniu się w Najwyższym).

ZNACZENIE:
 
Przez zaangażowanie się w świadomość Kṛṣṇy, można natychmiast zrozumieć swoją duchową tożsamość, a następnie dzięki służbie oddania – poznać Najwyższego Pana. Ten, kto jest niezachwiany w służbie oddania, osiąga pozycję transcendentalną i staje się zdolnym do odczucia obecności Pana w sferze własnej działalności. Ta szczególna pozycja nazywana jest wyzwoleniem w Najwyższym.

Po wytłumaczeniu wyżej wymienionych zasad wyzwolenia w Najwyższym, Pan naucza Arjunę, w jaki sposób można osiągnąć taką pozycję poprzez praktykę mistycyzmu, czyli yogi znanej jako aṣṭāṅga-yoga, która dzieli się na osiem praktyk, nazywanych: yama, niyama, āsana, prāṇāyāma, pratyāhāra, dhāraṇā, dhyāna i samādhi. Yoga ta została dokładnie opisana w Rozdziale Szóstym, a koniec Rozdziału Piątego daje jedynie wstępne informacje o niej. W praktyce tej należy wykluczyć – poprzez proces pratyāhāra – przedmioty zmysłów takie jak: dźwięk, dotyk, formę, smak i zapach, a następnie skierować wzrok pomiędzy brwi i skoncentrować go na czubku nosa, trzymając oczy na wpółprzymknięte. Nie można zamknąć oczu, gdyż istnieje ryzyko zaśnięcia. Nie należy też całkowicie otwierać oczu, gdyż wtedy uwagę mogą przyciągnąć przedmioty zmysłowe. Ruch oddechu powstrzymywany jest w nozdrzach poprzez neutralizację ruchów powietrza wewnątrz ciała, kierujących się w górę i w dół. Poprzez praktykę takiej yogi, odsuwając od siebie przedmioty zmysłów, można osiągnąć panowanie nad zmysłami, i w ten sposób przygotować się do wyzwolenia w Najwyższym.

Ten proces yogi pomaga uwolnić się od wszelkiego rodzaju strachu i złości, a następnie odczuć obecność Duszy Najwyższej w pozycji transcendentalnej. Innymi słowy najłatwiejszym procesem praktykowania zasad yogi jest świadomość Kṛṣṇy. Zostanie to dokładnie wyjaśnione w rozdziale następnym. Osoba świadoma Kṛṣṇy, będąc zawsze zaangażowaną w służbę oddania, nie naraża się na ryzyko zajęcia zmysłów czymś innym. Jest to lepszy sposób kontrolowania zmysłów niż ten w aṣṭāṅga-yodze.

ZNACZENIE:
 
Wszystkie uwarunkowane dusze w sidłach złudnej energii dążą do osiągnięcia pokoju w tym świecie materialnym. Ale nie znają one recepty na pokój, która podana jest w tej części Bhagavad-gīty. Najlepsza recepta na pokój jest taka: korzyść ze wszystkich ludzkich czynów powinien czerpać Pan Kṛṣṇa. Ludzie powinni wszystko poświęcić transcendentalnej służbie dla Pana, ponieważ On jest właścicielem wszystkich planet i zamieszkujących je półbogów, Pana Śivy i Pana Brahmy. Vedy (Śvetāśvatara Upaniṣad 6.7) opisują Najwyższego Pana jako tam īśvarāṇāṁ paramaṁ maheśvaram. Znajdując się pod wpływem iluzji, żywe istoty próbują być panami wszystkiego, co znajduje się w zasięgu ich wzroku, ale w rzeczywistości znajdują się one pod kontrolą materialnej energii Pana. Najwyższy Pan jest panem energii materialnej, a uwarunkowane dusze znajdują się pod kontrolą ścisłych praw natury materialnej. Dopóki nie rozumie się tej czystej prawdy, nie można osiągnąć pokoju w tym świecie, ani indywidualnie, ani kolektywnie. Istota świadomości Kṛṣṇy jest taka, że Pan Kṛṣṇa jest Najwyższym Panem, a wszystkie żywe istoty, razem z wielkimi półbogami, są Jego podwładnymi. Doskonały spokój można osiągnąć jedynie w całkowitej świadomości Kṛṣṇy.

Rozdział Piąty tłumaczy w praktyczny sposób świadomość Kṛṣṇy, znaną powszechnie jako karma-yoga. Dana jest tutaj odpowiedź na pytanie wynikające ze spekulacji umysłowych, w jaki sposób karma-yoga może doprowadzić do wyzwolenia. Pracować w świadomości Kṛṣṇy – znaczy pracować z pełną wiedzą, że Pan jest najwyższym. Taka praca nie jest różna od wiedzy transcendentalnej. Bezpośrednią świadomością Kṛṣṇy jest bhakti-yoga, a jñāna-yoga jest ścieżką prowadzącą do bhakti-yogi. Świadomość Kṛṣṇy oznacza działanie w pełnej wiedzy o swoim związku z Najwyższym Absolutem, a doskonałością takiej świadomości jest pełna wiedza o Kṛṣṇie, czyli Najwyższej Osobie Boga. Czysta dusza, będąc fragmentaryczną integralną cząstką Boga, jest Jego wiecznym sługą. Wchodzi ona w kontakt z māyą (ułudą), kierując się żądzą panowania nad nią, i to jest przyczyną jej niezliczonych cierpień. Tak długo, dopóki jest w kontakcie z materią, dopóty musi ona pracować, aby zaspokoić swoje potrzeby materialne. Jednakowoż świadomość Kṛṣṇy przenosi nas z powrotem w życie duchowe – nawet jeśli znajdujemy się pod wpływem praw natury materialnej – albowiem metoda ta (poprzez praktyczne działanie w tym świecie) odradza w nas duchową egzystencję. Im większy ktoś zrobił postęp, tym bardziej jest wolny od szponów materii. Pan nie jest stronniczy w stosunku do nikogo. Wszystko zależy od naszych wysiłków w wykonywaniu obowiązków w świadomości Kṛṣṇy, które pomagają nam w kontrolowaniu zmysłów i pokonaniu wpływów pożądania i złości. Osoba, która jest mocno utwierdzona w świadomości Kṛṣṇy przez kontrolę wyżej wymienionych pasji, pozostaje w transcendentalnym stanie nazywanym brahma-nirvāṇa. W świadomości Kṛṣṇy, automatycznie praktykuje się ośmiostopniową yogę mistyczną, ponieważ osiąga się jej ostateczny cel. Praktyka yama, niyama, āsana, prāṇāyāma, pratyāhāra, dhāraṇā, dhyāna i samādhi jest stopniowym procesem prowadzącym do oświecenia. Ale praktyki te jedynie poprzedzają doskonałość osiąganą w służbie oddania, która sama może przynieść pokój ludzkim istotom, i która jest najwyższą doskonałością życia.